منظور از مجازات حدی و تعزیری چیست؟✔️【بررسی از منظر قانون】

مجازات یکی از اقسام واکنش جامعه در برابر کنش شخص مجرم می باشد. به دیگر عبارت زمانی که ابتدا شخصی جرمی انجام می دهد ( کنش ) ، جامعه در برابر این جرم نیز عکس العمل نشان خواهد داد ( واکنش ) که این عکس العمل جامعه را همان مجازات می نامند. پس دریافتیم که هر جرمی، مجازات معین و مشخصی به دنبال دارد و در این مقاله به بررسی انواع مجازات ها می پردازیم و خواهیم فهمید که منظور از مجازات حدی و تعزیری چیست. با ما همراه باشید.

مفهوم جرم

در بالا بیان شد که ابتدا باید جرمی محقق شود تا بتوانیم بر آن جرم مجازاتی مشخص بار کنیم. پس برای اینکه با مجازات ها آشنا شویم و بفهمیم که منظور از مجازات حدی و تعزیری چیست ، ابتدا باید مفهوم جرم را بررسی کنیم.

در قوانین موضوعه کشور ما تعریف دقیقی از جرم ( بزه ) ارائه نشده است و قانون گذار ففقط در مادۀ 2 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 به تعریف اوصاف جرم ( نه خود جرم ) پرداخت است. در این ماده آمده است که:

« هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده جرم محسوب می شود. »

صحیح آن است که ابتدا جرم و تعریف آن بیان شود و سپس مبحث مجازات که مرحلۀ بعدی جرم است مورد بررسی قرار گیرد. اما در قانون ما با توجه به تعریفی که قانون گذار از جرم به عمل آورده است ، به جای آنکه از جرم به مجازات برسیم ، باید از مجازات به جرم برسیم.

به عبارت دیگر حسب مادۀ مذکور ، هر رفتاری را که بتوان به موجب قانون برای آن مجازات تعیین کرد، جرم نام دارد. پس با توجه به اصول مسلم حقوق جزا من جمله اصل قانونی بودن جرم و مجازات و اصل تفسیر مضیق قوانین جزایی و موارد مشابه، ما نیز ناچاراً باید از این رویۀ قانون گذار تبعیت کرده و از مفهوم مجازات به مفهوم جرم برسیم.

مفهوم مجازات

همانطور که در بالا نیز اشاره شد تعریف عرفی و سادۀ مجازات عبارت است از: « واکنش جامعه در برابر کنش شخص مجرم. » ؛ به عبارت ساده تر هر جامعه ( منظور از جامعه افراد یک جامعه می باشند ) با اهداف مختلفی مانند دفاع از ارزش های خود و سایر ارزش های اجتماعی یا حفظ حقوق افراد جامعه یا حتی ایجاد رعب و وحشت برای افراد جامعه به منظور انجام دادن یا انجام ندادن کاری و سایر موارد ، دست به نگارش و تصویب قوانین مختلفی می زند. در پاره ای از این قوانین برای رفتار هایی که جامعه تشخیص دهد، مجازات تعیین می شود و هر شخصی که آن رفتار را انجام دهد ، مجازات مشخص شده بر وی بار خواهد شد.

البته نکتۀ مهم این است که ساز و کار نگارش و تصویب قوانین و همچنین ساز و کار اجرای مجازات ها در هر کشوری ممکن است با سایر کشور ها تفاوت هایی داشته باشد اما در اکثر موارد ، قوانین توسط مجلس ( پارلمان ) هر کشور که متشکل از نمایندگان مردم ( مجلس ملی ) یا نمایندگان شخص پادشاه یا مردم یا هر ایالت ( مجلس سنا ) تصویب خواهد شد و مجازات های پیش بینی شده در قانون توسط مراجع قضایی آن کشور که ممکن است شامل دادسرا و دادگاه ( تشکیلات دادگستری ) باشد ، اجرا خواهد شد.

در کشور ما نیز این چنین است که لوایح توسط دولت یا کابینۀ دولت یا حتی نمایندگان مجلس ، به مجلس شورای اسلامی ارائه می گردد و پس از تصویب توسط این مرجع ، رفتار هایی که برای آن ها مجازات تعیین شده است « جرم » شناخته شده و ضمانت اجرای این جرم که همان « مجازات » می باشد، توسط قوۀ قضاییه و تشکیلات دادگستری برای متخلفان از قانون، در نظر گرفته می شود.

در این دو مبحث به طور خلاصه با مفهوم جرم و مجازات و ساز و کار تعیین و اجرای مجازات آشنا شدیم حال اکنون قصد داریم به بررسی مجازات ها و به دنبال پاسخ این سوال که منظور از مجازات حدی و تعزیری چیست ، بگردیم. در ادامه با ماه همراه باشید.

انواع مجازات ها

در قانون کشور ما یعنی قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 و بنابر مادۀ 14 این قانون ؛ مجازات های اصلی به 4 دسته تقسیم شده اند. این چهار دسته عبارت اند از:

• حد
• قصاص
• دیه
• تعزیر

البته در بین حقوقدانان در خصوص مجازات دانستن « دیه » و ماهیت آن اختلاف نظر هایی وجود دارد اما با توجه به موضوع مقاله ما یعنی منظور از مجازات حدی و تعزیری چیست ؛ از مباحث « قصاص » و « دیه » صرف نظر کرده و در مقالاتی جداگانه به بررسی آنها خواهیم پرداخت و صرفاً موضوع مقاله را به دو مبحث « حد » و « تعزیر » معطوف خواهیم نمود.

البته لازم به ذکر است که تمامی مجازات های تعیین شده توسط قانون گذار در کشور ما فقط ناظر به این 4 دسته نبوده و در کنار مجازات های اصلی ( یعنی همین 4 دسته ) مجازات های دیگری تحت عنوان مجازات های تکمیلی یا تبعی و سایر تقسیم بندی ها وجود دارد که از موضوع این مقاله خارج بوده و در مقاله ای جداگانه بررسی خواهند شد.

تعریف جرم حدی و مجازات حدی

قانون گذار در مادۀ 15 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 ، به تعریف نه چندان دقیق مجازات حدی ( نه جرم حدی ) پرداخته است. لازم به ذکر است که قانون گذار همان تسامح موجود در مادۀ 2 را که در بالا بیان شد را مجدداً در مادۀ 15 نیز تکرار کرده است. توضیح اینکه به جای آنکه از تعریف جرم به مجازات تعیین شده دست یابد، با تعیین مجازات به تعریف جرم حدی پرداخته است البته به این اقدام قانونگذار نمی توان خرده گرفت چرا که مادۀ 15 ذیل مبحث مجازات ها آمده است نه جرایم و از طرفی جرایم حدی در قانون منصوص و محدود می باشند و شناخت مصداق آن ها برخلاف جرایم تعزیری کار آسانی است که در ادامه با آن ها آشنا خواهیم شد. در مادۀ 15 آمده است :

« حد مجازاتی است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس تعیین شده است. »

این تعریف از مجازات حدی حتی دقیق نیز نمی باشد. چرا که مجازات های قصاص و دیه هم عقوبت هایی هستند که از شرع مقدس اقتباس شده اند اما به آن ها حد نمی گویند. ما نیز ناچاراً با توجه به اصول مسلم جزایی که در بالا بیان شد، باید به همین تعاریف اکتفاء کنیم و از تعریف یا توسیع این مفاهیم خودداری کنیم.

مصادیق مجازات های حدی و جرایم حدی

همانطور که در بالا بیان شد، مجازات ها و جرایم حدی، محدود بوده و تعداد آنها نیز انگشت شمار است و از این جهت بر خلاف جرایم تعزیری، تعیین مصداق های آنها کار راحتی است. مجازات های حدی شامل موارد ذیل است: اعدام ( که شامل آویختن به دار ، رجم به معنی سنگسار ، صلب به معنی به صلیب کشیدن خواهد شد. ) ؛ شلاق ؛ قطع عضو ( فقط دست و پا ) ؛ حبس ابد ؛ نفی بلد ؛ تبعید.

به عبارت ساده تر مجازات حدی فقط محدود به موارد فوق است و هر شخصی اقدام به ارتکاب جرم حدی نماید، فقط مجازات های بالا با توجه به جرم ایشان، کارساز است. در ادامه با انواع جرایم حدی نیز آشنا خواهیم شد، این جرام 12 گانه عبارت اند از:

• زنا ( به معنی جماع بین زن و مرد در حالتی که علقۀ زوجیت بین آنها موجود نباشد )
• لواط ( به معنی دخول اندام تناسلی مرد به اندازه ختنه گاه در دبر انسان مذکر )
• تفخیذ ( به معنی قرار دادن اندام تناسلی مرد بین ران یا نشیمنگاه انسان مذکر )
• مساحقه ( به این معنی که انسان مؤنث ، اندام تناسلی خود را بر اندام تناسلی همجنس خود قرار دهد )
• قوادی ( به معنی به هم رساندن دو یا چند نفر برای زنا یا لواط است )
• قذف ( به معنی نسبت دادن زنا یا لواط به شخص دیگر هرچند که مرده باشد )
• سبّ نبی ( به معنی دشنام یا قذف نسبت به هریک از انبیاء یا ائمه معصومین (ع) و حضرت زهرا (س) می باشد)
• مصرف مسکر ( به معنی استعمال مسکر و مواد الکلی به هر نحوی می باشد )
• سرقت حدی ( به معنای ربودن مال غیر با دارا بودن شرایط 14 گانه مادۀ 268 قانون مجازات اسلامی )
• محاربه ( به معنی کشیدن سلاح به قصد جان، مال، یا ناموس مردم یا ارعاب آنها می باشد به نحوی که موجب ناامنی در محیط گردد )
• بغی ( به معنی قیام مسلحانه در برابر اساس نظام جمهوری اسلامی ایران است )
• افساد فی الارض ( تعریف این جرم در قانون بسیار نامفهوم و خارج از اصول قانونگذاری است و برای راهنمایی بیشتر به مادۀ 286 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 رجوع کنید )

همانطور که بیان شد جرایم حدی فقط شامل 12 جرم فوق بوده و مجازات این جرایم نیز در بالا به طور کلی بررسی شد.

تعریف جرم تعزیری و مجازات تعزیری

حسب تعریف قانون گذار در مادۀ 18 قانون مجازات اسلامی، تعزیر مجازاتی است که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به موجب قانون در موارد « ارتکاب محرمات شرعی » یا « نقض مقررات حکومتی است ». همانطور که از این تعریف پیداست قانون گذار مجدداً تسماح سابق را تکرار نموده است و از عنوان مجازات به عنوان جرم رسیده است. از طرفی جرم تعزیری، جرمی است که مجازات آن شامل مجازات قصاص، دیه یا حد نشود و به دو صورت کلی مقررات تعزیری جرم انگاری خواهند شد. یکی ارتکاب محرمات شرعی و دیگری نقض مقررات حکومتی.

ساده تر آنکه مجازات تعزیری همان مجازاتی است که از سوی حکومت و برای هر رفتاری که حکومت تشخیص دهد، تعیین می شود و لازم به ذکر است که بیشتر جرایم شناخته شده در کشور ما از نوع تعزیری می باشند.

در تعریف مجازات حدی بیان شد که یکی از موارد اعمال این مجازات ارتکاب محرمات شرعی است. یعنی رفتارهایی که در شرع حرام شناخته شده اند و قانونگذار و حکومت بنابر بر مصلحت برای برخی از این محرمات ( نه همۀ آنها ) مجازات تعیین نموده است. این تعریف با تعریف جرایم حدی دارای شباهت هایی است و از این رو جرایم تعزیری به دو دستۀ تعزیرات شرعی و تعزیرات حکومتی تقسیم می شوند که در بند بعد به توضیح آنها خواهیم پرداخت.

تعزیرات شرعی

در صورتی که ممنوعیت رفتار ، نوع و میزان مجازات در شرع معلوم و معین باشد و در عین حال مشمول عنوان حد نگردد، می توان آن را تعزیر شرعی نامید. تعزیر شرعی خود به دو دسته تقسیم می شود؛ این دو دسته عبارتند از:

تعزیرات منصوص شرعی ( معین ): تعزیری است که نوع، میزان و مجازات آن در شرع تعیین شده است. در خصوص تعیین مصادیق این نوع تعزیر بین حقوقدانان اختلاف زیادی وجود دارد اما در باب رفع اختلاف، به مصادیقی از این تعزیر که در کتاب « حدود و قصاص و دیات » مرحوم علامه مجلسی بدان اشاره شده است می پردازیم. این جرایم دارای مجازات تعیین شده در شرع به میزان 80 ضربه شلاق می باشند. البته ممکن است برخی ازاین مصادیق در قانون مجازات اسلامی تصریح نشده باشد و به تبع  این گمان پیش آید که حاکم ( قاضی ) نتواند چنین مجرمی را با توجه به اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها، مجازات نماید؛ اما این تصور غلط است و حاکم ( قاضی ) می تواند با اختیاری که اصل 167 قانون اساسی به ایشان اعطاء نموده است، به مجازات این رفتار ها بپردازد؛ برخی از این رفتار ها عبارتند از :

• کسی که به انگشت خود، بکارت دختری را ببرد.
• کسی که پسری را ببوسد.
• کسی که اقرار به زنا یا لواط کمتر از چهار مرتبه نماید.
• مسلمانی که کافری را بکشد که آن کافر در امان باشد.
• وطی کردن با چهارپایان.
• کسی که جلق کند، و به دست خود استمناء کند تا منی بیاید.
• کافری که سحر کند.

تعزیرات غیرمنصوص شرعی ( نامعین ) : تعزیری است که در شرع صرفاً به تعزیر بودن عمل مرتکب اشاره شده بدون اینکه نوع و میزان آن تعیین شده باشد. برای مثال جرایمی مثل ارتشاء ( رشوه دادن و رشوه گرفتن ) ، کلاهبرداری ، خیانت در امانت ؛ سابقۀ حرمت شرعی دارند و از موجبات مجازات و تعزیر می باشند ولی در شرع نوع و میزان مجازات آن ها بیان نشده است.

تعزیرات حکومتی

این نوع تعزیرات و مجازات ها در شرع هیچ گونه سابقه ای نداشته و صرفاً توسط حکومت و بنابر مصالح جامعه تحت عنوان تعزیرات حکومتی شناخته می شوند. برای مثال جرایمی مثل جرایم رانندگی و جرایم رایانه ای از این نوع دسته می باشند. البته دقت شود که این مبحث با سازمان تعزیرات حکومتی اشتباه گرفته نشوند، چرا که اداره یا سازمان تعزیرات حکومتی، سازمانی است که برای وظایفی خاص مثل جلوگیری از گران فروشی فعالیت می کنند اما تعزیرات حکومتی، آن دسته از مجازات هایی است که سابقۀ فقهی و شرعی نداشته و بنابر مصالح جامعه و توسط حکومت تحت عنوان مجازات شناخته می شوند.

نکته دیگر این که اکثر مجازات های در نظر گرفته شده در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 و سایر قوانین خاص و مرتبط با مباحث جزایی ، از این نوع مجازات بوده و برای مثال حسب رأی وحدت رویۀ 770 مورخ 16/4/1397 ، جرم رابطۀ نامشروع موضوع مادۀ 637 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 را تعزیر منصوص شرعی ندانسته و بیانگر حکومتی بودن این نوع تعزیر و مجازات می باشد.

لزوم مراجعه به وکیل در رابطه با مجازات های حدی و تعزیری

در این مقاله فقط با معنی و مفهوم جرایم و مجازات های حدی و تعزیری آشنا شدیم و فهمیدیم که منظور از مجازات حدی و تعزیری چیست ، این دو مجازات تفاوت های گسترده ای با یکدیگر داشته و هر یک احکام خاص خود را به همراه دارند که ذکر آن ها در این مقاله باعث اطالۀ کلام و خروج از موضوع اصلی خواهد شد و این تفاوت ها در مقاله ای جداگانه مورد بحث قرار خواهند گرفت.

اما برای مثال قواعد تکرار جرم ، در جرایم تعزیری و جرایم حدی دارای تفاوت های عمده ای می باشند و همچنین برای مثالی دیگر ، تأثیر رضایت شاکی در جرایم حدی و جرایم تعزیری یکسان نبوده و در صورت استقبال از مطالب این مقاله ، تفاوت های این دو مجازات به تفصیل بیان خواهد شد. در آخر با توجه به موضوعات بیان شده و تفاوت فاحش این دو مجازات و احکام آنها ، بهره مندی از وکلای مجرب در این زمینه به شما کمک زیادی خواهد نمود.

کلام آخر

در این مقاله ابتدا با کلیات و تعاریف « جرم » و « مجازات » پرداخته شد و در ادامه با دسته بندی 4 گانه مجازات های اصلی ، به بررسی مجازات حدی و تعزیری پرداختیم و در انتها به این موضوع رسیدیم که منظور از مجازات حدی و تعزیری چیست همراهی شما خوبان موجب دلگرمی ماست و لطفاً انتقادات و پیشنهادات خود را با ما به اشتراک بگذارید.