دیوان عالی کشور که قبلا به آن دیوانخانه یا دیوان تمیز گفته می شد، طبق اصل 161 قانون اساسی مصوب سال 1358 با اصلاحات سال 1368، که قانون موخر و آخرین ادارۀ قانونگذار می باشد، در کشور تاسیس و فعالیت می کند. البته لازم به ذکر است که تاسیس ابتدایی این دیوان با تقلید از قانون اساسی کشور بلژیک، به سال ابتدایی انقلاب مشروطیت باز می گردد و اکنون با توجه به اصل 161 قانون اساسی ادامۀ حیات می دهد. برای فهمیدن مدت زمان رسیدگی به پرونده ها در دیوان عالی کشور و همچنین اجزا و وظایف این دیوان در ادامه با ما همراه باشید.
آشنایی بیشتر با دیوان عالی کشور و قسمت های مختلف آن
همانطور که از نام این دیوان پیداست، این دیوان عالی ترین و بالاترین مرجع قضایی در کشور می باشد و به دیگر سخن به آن دادگاه عالی نیز می گویند. وظیفۀ این دیوان رسیدگی قضایی به امور محوله و سایر وظایفی است که طبق قانون بر عهدۀ این دیوان گذاشته شده است. برخلاف دیوان عدالت اداری که یکی از مراجع رسیدگی کننده به دعاوی مردم علیه دستگاه های دولتی و عمومی است و عالی ترین مرجع رسیدگی کنندۀ اداری و تنها مرجع عمومی اداری است و وظیفۀ آن صرفاً رسیدگی اداری می باشد؛ بخشی از فعالیت دیوان عالی رسیدگی قضایی است (نه اداری). پس دقت شود که دیوان عالی مرجعی جدا نسبت به دیوان عدالت اداری می باشد؛ چرا که این دور مرجع گاهاً با یکدیگر اشتباه گرفته می شوند.
بر اساس اصل 161 قانون اساسی، سه وظیفه برای دیوان عالی کشور در نظر گرفته شده است و برای فهمیدن مدت زمان رسیدگی به پرونده ها در دیوان عالی کشور، دانستن این وظایف الزامی است؛ پس ابتدا به شرح و بررسی این وظایف می پردازیم؛ این وظایف عبارتند از:
- نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم
- ایجاد وحدت رویۀ قضایی
- انجام مسئولیت هایی که طبق قانون به آن محول می شود
در ادامه و در مبحثی مجزا این وظایف را مفصل بررسی خواهیم نمود.
سلسله مراتب دیوان عالی کشور
سلسله مراتب به معنای رده بندی می باشد؛ توضیح اینکه در این بخش خواهیم فهمید که مراتب و درجه بندی موجود در دیوان عالی کشور از چه قرار می باشند.
در این بخش با سلسله مراتب اداری دیوان عالی کشور آشنا خواهیم شد؛ در رأس دیوان عالی کشور، رئیس این دیوان قرار دارد؛ رئئیس دیوان طبق اصل 162 قانون اساسی باید دارای شرایط زیر باشد:
- مجتهد عادل و آگاه به امور قضایی باشد.
- رئیس قوه قضاییه با مشورت سایر قضات دیوان عالی کشور او را تعیین می کند.
- مدت ریاست او بر دیوان برای دوره های 5 ساله است.
مورد بعدی شعبات دیوان می باشند؛ هر شعبه در دیوان دارای سه قاضی (یک رئیس و دو مستشار) است و رأی دیوان با امضای دو قاضی قابل صدور است. از طرفی دیوان به تعداد لازم معاون نیز دارد که می توانند وظایف رئیس یا مستشار را برعهده گیرند.
و مورد آخر نیز محل و مکان وقوع دیوان عای کشور می باشد؛ مرکز اصلی دیوان عالی کشور در شهر تهران مستقر است. در عمل نیز شعباتی از دیوان می تواند در شهر های دیگر وجود داشته باشد و هم اکنون و در هنگام نگارش این مقاله، دیوان هالی کشور دارای شعباتی در شهر های قم و مشهد نیز می باشد.
وظایف دیوان عالی کشور
در این بخش ابتدا با کلیۀ وظایف این دیوان آشنا شده و به تفکیک هر یک از آنها خواهیم پرداخت؛ دیوان عالی کشور وظایف گوناگونی را بر عهده دارد؛ این وظایف عبارتند از:
نظارت بر اجرای صحیح قوانین در محاکم
دیوان این وظیفه را که در اصل 161 قانون اساسی به آن اشاره شده است به دو صورت انجام می دهد: اول؛ با نقض یا ابرام(تایید) آراء صادر شده از محاکم عمومی، انقلاب، نظامی و تجدیدنظر استان ها در مقام رسیدگی به فرجام خواهی به آراء آنها و در موضوعات حقوقی، کیفری و حسبی. دوم؛ با تجویز اعاده دادرسی در امور کیفری، به این شکل که اگر نسبت به امور کیفری تقاضای اعاده دادرسی مطرح شود؛ دیوان با توجه به مادۀ 474 قانون آیین دادرسی کیفری و در صورت پذیرش اعتراض، پرونده را به یکی از شعب هم عرض دادگاه صادر کنندۀ رأی ارسال می کند.
حل اختلاف در صلاحیت دادگاه ها
اگر بین محاکم قضایی دو حوزه از دو استان مختلف، اختلاف در صلاحیت رخ دهد؛ علی الاصول و جز در استثنائاتی حل این اختلاف بر عهدۀ دیوان عالی کشور می باشد. لازم به ذکر است اگر بین دادگاه هایی که صلاحیت ذاتی یکسان ندارند (اعم از اینکه در دو استان یا یک استلن واقع شده باشند) اختلاف در صلاحیت مطرح شود؛ حل این اختلاف نیز بر عهده دیوان عالی کشور می باشد.
ایجاد وحدت رویۀ قضایی
اگر بین محاکم در خصوص تفسیر یک قانون اختلاف نظر وجود داشته باشد و رئیس دیوان عالی کشور یا دادستان کل کشور از این اختلاف مطلع شوند، برای ایجاد وحدت رویۀ قضایی، هیات عمومی دیوان تشکیل و اقدام به صدور رأی وحدت رویه می کند. در رابطه با رأی وحدت رویه در سایر مقالات به تفصیل سخن به میان آمده است.
تعیین مرجع صالح
اگر پرونده ای نزد محاکم قضایی مطرح شود و این محاکم اعتقاد به صلاحیت محاکم غیرقضایی (مثل ادارۀ ثبت اسناد یا کمیسیون های شهرداری) داشته باشند، برای تعیین مرجع صالح، پرونده به دیوان عالی کشور ارسال خواهد شد.
تجویز احالۀ پرونده های کیفری
اگر پرونده ای در مراجع کیفری مطرح شود، این مراجع می توانند با توجه به شرایط مواد 419 و 420 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1394، رسیدگی به پرونده را به مرجعی دیگر واگذار کنند، به این امر احاله گویند. حال اگر دادگاه اول و دادگاه دوم در حوزۀ دو استان باشند، احالۀ پرونده باید با موافقت دیوان عالی کشور انجام پذیرد.
رسیدگی به تخلف رئیس جمهور
لازم به ذکر است که رسیدگی به اتهام رئیس جمهور یا معاونان ایشان در مورد جرایم عادی، با اطلاع مجلس شورای اسلامی، در صلاحیت محاکم عمومی دادگستری است. اما آنچه در صلاحیت دیوان عالی کشور است، رسیدگی به تخلفات رئیس جمهور می باشد نه جرایم ایشان که این مورد طبق اصل 110 قانون اساسی یک از موارد عزل رئیس جمهور توسط مقام رهبری می باشد.
اجزا و ارکان دیوان عالی کشور
در حقیقت لازمۀ فهم این موضوع که مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور چه میزان است ، پس از آشنایی با وظایف دیوان عالی کشور؛ باید بدانیم که این دیوان چه اجزا و ارکانی دارد و وظایف هر یک از این ارکان با توجه به موارد بالا چه می باشد. این ارکان عبارتند از: شعب دیوان، هیأت عمومی دیوان، دادسرای دیوان (دادسرای کل کشور)
شعب دیوان
منظور شعبه های دیوان می باشد که خود به دو نوع تقسیم می شوند: شعب عادی و شعب خاص
شعب عادی؛ این شعبه ها وظایف معمول و متداول دیوان را انجام می دهند مانند: حل اختلاف در صلاحیت و تعیین مرجع صالح، رسیدگی به فرجام خواهی آراء قابل فرجام، رسیدگی به فرجام خواهی آراء صادر شده از محاکم کیفری یک، نظامی یک و انقلاب(البته در حالت تعدد قاضی)، تجویز اعاده دادرسی کیفری از موارد وظایف این شعبه ها می باشد.
شعب خاص؛ طبق مادۀ477 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1394 اگر رئیس قوه قضاییه رأی قطعی صادر شده از هر یک از محاکم قضایی کشور را خلاف شرع بیّن تشخیص دهد، با اعاده دادرسی، پرونده را به دیوان عالی کشور صادر می کند. در این حالت شعبی خاص که به تشخیص رئیس قوه قضاییه تشکیل می شوند به این موارد رسیدگی می کنند.
هیأت های عمومی دیوان
همانطور که در بالا نیز ذکر شد، یکی از عضو های لاینفک و جدایی ناپذیر دیوان عالی کشور، هیأت عمومی این دیوان می باشد. برای پی بردن به موضوع مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور، به صورت مختصر با این هیأت نیز آشنا خواهیم شد. هیأت های عمومی دیوان ممکن است به سه حالت تشکیل شود:
اول، هیأت عمومی وحدت رویۀ قضایی؛ همانطور که در بالا نیز گفته شد؛ اگر در تفسیر یک قانون بین محاکم قضایی اختلاف ایجاد شود و رئیس دیوان یا دادستان کل کشور از این اختلاف مطلع شوند، هیأت عمومی وحدت رویۀ قضایی تشکیل و دیوان اقدام به صدور رأی وحدت رویه می کند.
دوم، هیأت عمومی شعب حقوقی؛
طبق مادۀ 408 قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال 1375 هیأت عمومی شعب حقوقی دیوان که متشکل از رؤسا و مستشاران شعب حقوقی دیوان است، در حالتی تشکیل می شود که رأی اصراری از محاکم بدوی یا تجدیدنظر در امور حقوقی صادر و مورد فرجام خواهی واقع شده باشد. لازم به ذکر است که تعریف رأی اصراری از موضوع این مقاله خارج است و در مقاله ای دیگر به آن پرداخته خواهد شد.
دوم، هیأت عمومی شعب کیفری؛
طبق مادۀ 470 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1394، هیأت عمومی شعب کیفری دیوان متشکل از رؤسا و مستشاران شعب کیفری دیوان است و در حالتی تشکیل می شود که رأی اصراری در امور کیفری صادر شده و در شعبۀ دیوان عالی کشور ابرام (تایید) نشده باشد و اگر این هیأت رأی اصراری را نقض کند، پرونده جهت تصمیم گیری به دادگاه هم عرض دادگاه صادر کنندۀ رأی ارسال می شود.
دادسرای دیوان عالی کشور ( دادسرای کل کشور)
یکی دیگر از عضو های مهم دیوان عالی کشور، دادسرای کل کشور می باشد ؛ در معیت دیوان عالی کشور، دادسرای کل کشور وجود دارد و ریاست آن با دادستان کل کشور است و همان شرایطی که در بالا برای برای رئیس دیوان عالی کشور بیان شد، برای دادستان کل کشور نیز وجود دارد؛ دادستان کل کشور بر تمام دادسرای های عمومی و انقلاب و نظامی نظارت دارد و می تواند از آن ها بازرسی نیز نماید. در ضمن طبق مادۀ 293 قانون آیین دادرسی کیفری، اگر در موارد حقوق عامه و…. حکم قطعی صادر شود و دادستان کل، حکم مزبور را خلاف شرع بیّن تشخیص دهد، می تواند تقاضای اعاده دادرسی و تشکیل شعب خاص را از رئیس قوه قضاییه کند. (مادۀ 477 قانون آیین دادرسی کیفری که در بالا توضیح داده شد)
مدت زمان رسیدگی به پرونده های طرح شده در محاکم قضایی
حال به بررسی موضوع اصلی مقاله خواهیم پرداخت. رئیس قوۀ قضاییه سالانه و طی بخشنامه های گوناگون، میانگین مدت رسیدگی به پرونده های گوناگون و در محاکم مختلف را اظهار میکند. آخرین بخشنامه با این موضوع در تاریخ 17/12/1399 ابلاغ شده است. برای فهمیدن مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور، ناچار باید ابتدا به این بخشنامه توجه کنیم. این بخشنامه میانگین زمان رسیدگی به پرونده ها را به شرح زیر تعیین نموده است:
- دادسرای عمومی و انقلاب: چهل و شش روز
- دادگاه بخش: هفتاد روز
- دادگاه های کیفری دو: هفتاد و نه روز
- دادگاه های حقوقی: یکصد و چهار روز
- دادگاه های انقلاب: هشتاد و شش روز
- دادگاه های کیفری یک: دویست و بیست و چهار روز
- دادگاه های تجدیدنظر: نود روز
با مشاهده موارد بالا دیدیم که اولاً مدت زمان های تعیین شده به صورت دقیق تعیین نشده و بلکه میانگین مدت زمان در آن ذکر شده است و اینکه از مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور اسمی به میان نیامده است.
علت این امر آن است که اولاً دیوان عالی کشور بر خلاف سایر محاکم قضایی، در اکثر موارد، رسیدگی به معنای اخص انجام نمیدهد. به ساده تر، وظایف دیوان عالی کشور همان مواردی است که در بالا ذکر شد و در اکثر این موارد رسیدگی به به معنای اخص (یعنی رسیدگی مشابه به دادگاه ها) انجام نمی دهند. از طرفی وظایف دیوان عالی آنقدر گسترده و پراکنده است که است که نمیتوان میانگین خاصی برای آن تعیین نمود. اما در بند بعدی موارد تعیین کنندۀ مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور را بررسی خواهیم نمود.
به عبارت ساده تر وظایف دیوان منحصر به مواردی است که در بالا ذکر شد و همانند سایر دادگاه ها اقدام به رسیدگی نمی کند که بتوان برای آن مدتی خاص یا حداقل میانگین مدتی را پیش بینی نمود اما برخی موارد که در ادامه به آنان خواهیم پرداخت، می تواند بر رسیدگی دیوان تاثیر گذارد .
موارد تعیین کنندۀ زمان رسیدگی
لازم به ذکر است که بنابر موارد بیان شده در بند قبل، نمیتوان مدت زمان خاص و واحدی برای آن تعیین نمود. اما به صورت حدودی میتوان مدت زمانی را برای آن پیش بینی نمود. مدت زمان رسیدگی به پرونده در دیوان عالی کشور، به صورت حدودی و تقریبی، بین شش تا نه ماه ممکن است زمان بر باشد.
البته این مدت بستگی شعبه و پرونده های موجود در آن یا نوع و ماهیت پرونده(مانند پرونده های قصاص یا سایر موارد) دارد. البته لازم به ذکر است که پرونده های مربوط به تعیین صلاحیت دادگاه ها یا رفع اختلاف در صلاحیت، تابع این مدت نبوده و معمولاً خیلی زود تر از مدت بیان شده، به این پرونده ها رسیدگی میشود چرا که این پرونده ها تابع اوقات عادی نبوده و در وقت فوق العاده رسیدگی می شوند. از طرفی ممکن است حجم پرونده ای سنگین یا تعداد پرونده های موجود در شعبه ای از دیوان زیاد باشد و بر همین مبنا رسیدگی در این شعبه مدت بیشتری را به خود اختصاص دهد.
به هر حال با توجه به عالی بودن دیوان و همچنین وجود قضات با تجربه در این دیوان رسیدگی ها به جزئیات و دقت بیشتری انجام می پذیرد ؛ لذا اصولا طولانی شدن روند رسیدگی برخلاف رسیدگی در دادگاه بدوی، نمی تواند به ضرر طرفین باشد .
لزوم مراجعه به وکیل برای پرونده های مطروحه در دیوان عالی کشور
در این مقاله وظایف دیوان عالی به صورت مفصل بیان شد و دیدیم که وظایف زیادی بر عهدۀ این دیوان می باشد. از طرفی رسیدگی در این دیوان حائز اهمیت فراوانی می باشد چرا که در اکثر اوقات پس از رسیدگی این دیوان، دیگر نمی توان به رأی صادره اعتراض نمود و رأی نهایی صادر می شود. از طرفی مراجعه به وکیل می تواند مدت زمان رسیدگی به پرونده ها در دیوان عالی کشور را کاهش دهد.
در نهایت مراجعه به بهترین وکیل تهران و ارائۀ شرح پرونده توسط ایشان، هم مدت زمان رسیدگی به پرونده را کاهش داده که این امر تماماً به نفع شخص موکل است و هم با رهنمود های وکیل، شخص با حقوق حقۀ خود آشنا شده و قاضی را به منظور تصمیم گیری نیز یاری می کند و درصد اشتباه را به حداقل میزان خود در پرونده می رساند.
کلام آخر
در این مقاله با موضوع مدت زمان رسیدگی به پرونده ها در دیوان عالی کشور، ابتدا با اجزاء و اقسام این دیوان آشنا شدیم و دیدیم که این دیوان از چه بخش هایی تشکیل شده است. در ادامه نیز با وظایف هریک از این بخش ها به صورت مفصل آشنا شدیم و دیدیم که این دیوان هر یک از این وظایف را چگونه و در طول چه مدتی انجام خواهند داد. در ادامه نیز بیان شد که مدتی مشخص را نمی توان برای رسیدگی دیوان عالی در نظر گرفت اما با یکسری موارد تعیین کننده می توان مدت رسیدگی تقریبی دیوان عالی را حدس زد که در موارد بالا برای شما بیان شد. همراهی شما خوبان موجب دلگرمی ماست و انتقادات و پیشنهادات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
